POMPONIA GRAECINA |
TAC. Ann. XIII 32. |
Non cultu nisi lugubri Pomponia vitam, non animo vixit nisi maesto, maestior ex quo ante aramque focumque domus veteresque penates iudicium capitis, Plauti, te iudice, passa est, | |
5 |
in cuius cum farre manum convenerat uxor. Nam mulier soles ita surgere et ire sinebat, ut demum extinctis tacito fruitura sepulcro. Prorsus vitabat ludos certamina pompas: illam rugitus non perstrinxere leonum |
10 |
ientantum in circo, non mollia brachia mimi, non venetus vinctus loris auriga, neque illa stans caedebat equos salientis verbere cordis: numquam Graecinam podio quaesivit in aureo et verso moriens gladiator pollice vidit. |
15 |
Dis eadem nec tura dabat nec floribus aras cingebat nec vota precesque ad templa ferebat dum vir abest et in extremos movet arma Britannos. Illa domi parvo defixa haerebat in Aulo, cui natum caro Graecinum fratre sodalem |
20 |
fecerat. His lusus communes, una palaestra ambobus, tabulae similes, idemque magister atque eadem mater, vultus aevumque gemellis. At prisco de se vitantem more susurros rodebat vulgus: «Quid habet Graecina, quod intus |
25 |
sic servet? Lanamne facit? Texitne retexitque annosam telam? Reducem, quin nuper, ovantem amplexata virum, nihilo minus angitur, odit aegra diem, latet in tenebris. Quae templa deorum aut supplex adit aut grates habitura? Quibusve |
30 |
damnatur votis?» Tandem delator in aurem principis: «Insignis sequitur, puto, femina ritus» sibilat «externos. Vereor ne nescio quae non spreta superstitio servis, infecerit ampli flaminis uxorem Graecinam. Credere nolim...» |
35 |
Tum rea fit mulier: iudex datur ipse vir Aulus Plautius. Hic prisco vocat ad se more propinquos. Excipiunt tristes fumosis tristia ceris atria. Iudicio sunt saecula multa corona. Sublucet focus et dominam levis ignibus adflat, |
40 |
quae sedet in longa, secura at pallida, sella. Altius et coram coniunx sedet: incipit: «Uxor! Illo te mihi conubio quo sanctius est nil, fictile simpuvium summique secespita iunxit pontificia: testesque decem flamenque dialis |
45 |
adfuerunt. Panem confectum ex farre tulisti ipsa sacris epulis. Sacris communibus usi miscuimus vitas ut non modo Gaia fores tu, ipse ubi Gaius eram, sed ut esses filia iure mancipii. Pater hinc et herus sum factus, et idem |
50 |
nunc iustus iudex permissu Caesaris exsto. Uxor, responde. Quid volt sibi cultus et usus iste? Quid usque manes et maeres? Quid fugis omnes? Quid tecum vivis? Vivis? Quis dixerit istam vitalem vitam, tibi quae magis abdita mors est?» |
55 |
Sic ait: et mulier clementia lumina tollens triste quid adrisit suavique haec ore locuta est. «Malebas aliter tibi me vixisse, pater, quam lanificam fas est frugique domique sedentem Romanam, satis et pueris et coniuge comptam? |
60 |
In te quod vitae dulce est impendere, mors est? Nostro quod tribuo puero, vitale negas tu?» Hic cum singultu lacrimas et verba repressit. «Ne me» vir sequitur lenito corde «putaris de te praeterquam sanctae tibi credere matri. |
65 |
Sed sunt qui prava te religione susurrent obstringi, te falsa sequi mysteria...» «Nonne et spectata fides et recti denique mores sunt, Plauti, nobis? Frux unicus arboris index: |
nemo de spinis umquam collegerit uvam». | |
70 |
Haec indignanti similis iacit uxor: at ille in tacito gaudere sinu, dein dicere laetus: «Prae me iampridem sic me sentire ferebam mores esse tibi testes, spondere tibi me. "Num patrios, patrium retinet quae sancta pudorem, |
75 |
reicit illa deos?" aiebam: "iudice, princeps, nil opus est". At de plena tamen, uxor, acerra tus impone focis. Haec huius summula causae». Subrisit: simul uxori porrexit acerram. Contracta rugas exsolvunt fronte propinqui |
80 |
atque hilares animam pleno de pectore ducunt. Ipsi luce foci tacti gliscente penates attonitum risum rident oculis deficis. Tum mulier: «Quid opus sacris et ture?» Siletque et tacitis vultum lacrimis rigat. «Uxor, apud me |
85 |
non tibi mica salis, non granum turis opus: frux arboris a nostris cultae maioribus index: sed princeps id amet, cui me parere necesse est. En age casta lares atque atria ture vapora. Quid dubitas? Num te quasi victam suppudet? Atqui |
90 |
vincis. Iamque lita: magnos cole ture deos... Heu!» Prunam paulatim velat cinis: ecce recedunt in tenebras solitas longumque situm magni di, obscuraeque virum formae lemuresque sedentes cordi quisque suo velut auscultare videntur. |
95 |
Ipsa sinum fixis oculis fovet. «Heu! quid ovantem me victis iuvat» Aulus ait «rediisse Britannis? Uxor, si fas est istud iam dicere nomen, quae te saga magis illexit cantibus? unde ista superstitio muliebres perculit aures? |
100 |
unde odium vitae et clari fastidia solis? unde hic humani generis contemptus?» «At» inquit extollens secura caput Pomponia «falso! Nam fratrum quasi convictum coetumque sororum ipso patri Deo nostrum genus esse putamus. |
105 |
Et vitam nec amo, coniunx dilecte, nec odi: vita via est: quo te ducat tantummodo refert. Ut laudem, quaeso, quae me remoretur euntem? Ut temnam, caelo quae me quandoque reponat?» At saevo surgens vir cum maerore: «Fateris» |
110 |
exclamat. Nunc adfines circumspicit amens atque in imaginibus pallentibus haeret avorum. «O domus antiquis quae stabas moribus, o gens magna domi, iustis et veris magna triumphis, ecce ut nescioqui servus iudaeus, ut aiunt, |
115 |
te mergit. Mulier, quo nos auctore relinquis? furciferone aliquo? Tu dedignaris... An ipso |
Graecino patre? Quam molli qui pectore Romam | |
venerit ex Asia, posita feritate Quirina, novimus... At susque id deque est. Cole ture deos, aut | |
120 |
i, iam cara, foras hinc atque tuas tibi habe res. Me satis hic orbum parvus solabitur Aulus». Exululat subito consurgens caeca sedili protenditque manus ut opem latura querenti filiolo mater, laerimasque effundit amaras |
125 |
singultitque diu. Dein vocem rumpere tentat: «Quod precor ut tibi tu, mihi sim tecum ipsa superstes, atque olim caros, ipsa duce morte, parentes incolumes visat dulcis puer, Aule, putabis esse nefas? Amor est». «Ergo ne desere iam nunc!» |
130 |
Haec vir firmus ait fixusque. Obmutuit uxor. Tum vox auditur, gracilisque silentia rumpit, custodem pueri patulo rogitantis in oeco: «Mater ubi est?» Cohibet cor palmis perdita mater. «Mater ubi est?» Matremne diu sic quaerere perget, |
135 |
inveniet nusquam? lacrimas nocturnus inanes et gemitus effundet inauditamque querelam? «Mater ubi est?» Tres est passus progresso vacillans, quos cuncti pariter gradienti corde secuntur: stat circumspiciens, tactaque parumper acerra, |
140 |
dat tria tura foco. Fragrans odor atria mulcet. Adclamant omnes. Tunc Aulus Plautius: «Uxor, insontem iudex ego te, sanctissima, dico. |
Quin desiderio confectam testor amicae | |
munditias omnesque animi posuisse lepores. | |
145 |
Haec illi referam, matrem qui fecit honestam de cultu luctuque ream. Quod restat, adhortor ne nimium tribuas domui, pia, fida, priori. Graecinum propriis sine iam custodibus uti et laribus purum. Tibi vero deprecor, uxor, |
150 |
ne discors animo iam pugnet laeta parum frons». Quae penitus posthac animo magis angitur aegra. Heu quotiens, puero dulcem quaerente sodalem, exanimis surgit simulans se forte vocari, conceditque alio! Quotiens: «Aegrotat» ait! «Cur |
155 |
non igitur visam?» respondet filius. «Est quod contactum caveam». «Me non sic ante docebas!» Atque alias: «Numquid nobis succenseat?» «Ecquis?» «Graecinus». «Quid ais?» «Vitat nos usque nec usquam est». «At peregre est». «Ubi terrarum ?» Suspirat et: «Heu! quo» |
160 |
inquit «iam non est ut tecum consequar, Aule!» Saepe puer sero dicebat vespere: «Mater, quin aliquid narras, ut lenius obdormiscam?» «Lectorem qui narret, habes». «Minus ille movet me, nam bellas verbo tenus accipio fabellas: |
165 | tu vero... Dic, mamma, patrem, cui filius... Hic rem |
detractam patri peregre consumpserat omnem: post vero ventrem siliquis implere volebat, porcorum, puto, relliquiis... erat ipse subulcus... nec quisquam dabat. Ecce, miser, procul omnibus "Heu me" | |
170 |
inquit "apud patrem famulis est panis abunde: ipse fame morior!" Quid dixit deinde? Quid? "Ibo ad patrem dicamque: - Pater miserere mei, qui cum non sim dignus tibi filius appellari, utere me servo: da panis vivere frustis -". |
175 |
Ad patrem rediit. Pater autem... Mamma, quid egit, ut longe vidit, pater? Hoc, matercula, narra, nam tu sola vales hoc enarrare diserte. Quidve exclamavit? Nonne "Hic ex morte revixit" Plenius hoc mihi tu». Lacrimis cui mater inusta: |
180 |
«Haec ego non memini: sed tu reminiscere tecum» Paulatim vero tum consobrinus amatus ex animo effluxit pueri, tum glande relicta nequicquam ventrem cupiens implere subulcus, nec iam pastoris collo referentis ovem nec |
185 |
quaerentis meminit drachmam de nocte lucernae. Sed labi Graecina dies exhorret et annos anxia guttatim, quasi de vitrea clepsydra: |
namque dies aderat Domini, quem sanguis et ignis | |
et fumi vapor anteiret. Non palma nec alba est | |
190 |
iam stola, qua vestita queat dextraque prehensum deducens puerum mortem transmittere mundi. |
Ipsa sua puerique sui de fronte notata | |
delevit signum. Deus ut dignoscat? ut ignis nunc det iter? «Puero moriendum est funditus! Omnis | |
195 |
ipsa die moriar finita! Quidquid amavi, nil fuerit». Puerum tunc furtim respicit ac flens ingeminat: «Mortalis amor, dolor immortalis !» Interea patuit fumo manifestus et igni caeca nocte Deus. Nimbus caliginis urbem |
200 |
texit, et innumeris nubes sparsere favillis veloces, ventis rigide ringentibus actae. Nam qui ventorum naresque iubasque tenebant, |
tandem praecipites e cunctis partibus orbis | |
laxarant. Urbs Roma velut rogus ardet, et orbem, | |
205 |
ingens ceu leti fax, collustrare videtur. Sanguine deinde pluit. Gladiis flammisque necantur insontes. Alios contectos pelle ferina discerpsere canes: alii per Caesaris hortos arserunt pice fumantes et sulphure taedae. |
210 |
Romanos pascunt venientes undique corvos in crucibus patres: iactantur cornibus alte taurorum in circo, turba clamante, puellae. Quippe fatebantur quod iam Graecina negavit, |
infelix! Sumptis illae de sanguine palmis | |
215 |
alboque indutae violatum corpus amictu ibant dormitum, cryptis in pace sub imis exspectaturae vitalis mane diei. Nec valuit Graecina nigris obsistere curis. Ecce sub occasum postico cauta domo se |
220 |
subtrahit atque vias et vicos urbis oberrat ancillae similis: mutat calvatica vultum. |
Devitat currus et equos turpesque susurros: | |
donec ad impositos venit arcus salva Capenae. Egreditur Roma. Minor est clamorque fragorque. | |
225 |
In terris umbrae, roseoque crepuscula caelo. Adsurgunt veteres utraque ex parte columnae cippique et scripti lapides gestuque rigentes aeterno statuae. Mediis it sola sepulcris iam mulier, nec iam strepitus ferit ullus euntem |
230 |
praeterquam plaustrum presso procul axe gemens et cantus agasonis larvas metuentis et umbras. Pone vaporato flammarum sanguine Roma velatur: tenuis venit a circo ululatus et par exiguis gannitibus ira leonum. |
235 | Tum vero in notam transverso tramite villam |
devertit Graecina: memor per opaca locorum progreditur densaque domum petit arbore tectam. Adloquitur paucis custodem: lampade sumpta, descendit gradibus praeruptis pallida nocti | |
240 |
sub terras: planumque solum vix contigit, atque per tenebras coepit longo levis ire meatu, donec ad os aliud patulae telluris et arctum descensum venit. Inferior descendit ad umbras mater, qua nigrans hinc inde cuniculus hiscit |
245 |
et quoquoversus labor ancipitis labyrinthi. Attollens graditur dubitantem lenta lucernam, et cur hac vadat, quid quaeritet, ipsa sibi vix respondere queat. Sub terris lampade quaerit amissam drachmam. Gradiens legit ordine notos |
250 |
iam titulos, animo quos non deleverat aetas, cum nocturna piis coleret mysteria cryptis. Hic agnum videt, hic saerum reminiscitur ichthyn, hic modium frugum superantem vota satoris. Hac equus excursis spatiis in sede quiescit; |
255 |
hunc redit in portum ratis; et fert ore columba ramum oleae, latas aut ad caelum explicat alas: atque in perpetuum tandem tenet ancora vitam. Et circum paries atque ipsa silentia putresque ingeminant tenebrae, tremulo dum labitur igni |
260 |
lychnus:
ΕΝ ΕΙΡΗΝΗ,
VIVAS IN PACE DEI, PAX.
Depositos ita dulcis habet pax. Est suus uni cuique locus somni. Petra est excisa sepulcrum: ostia sunt lapides. Simili Deus aede quievit. |
Miratur mulier quod nuper PACE sepulti | |
265 |
et REFRIGERIO careant: sed balsama lampas urit et hos iuxta beneolenti lumine lucet. Dependent phialae sparso modo sanguine tinctae. Lenta per ambages et dormitoria pergit, et placidi somni demulcet anhelitus aures |
270 |
ac respirantis sonitus vigil undique mortis. At lenis strepitus sensim mutatur in hymnum ignotum totaque infinitate remotum, mortuus in somnis velut unus cantet, et omnes a cellis melos occlusis et verba canentis |
275 |
excipiant fratres exilique ore sorores. Tum consectatur gradiens Pomponia cantum. Naenia clarescit muliebri mixta querela. Naenia profecto est, qualis cantatur ut infans dormiat. Infantes sunt qui moriuntur, ut olim, |
280 |
et manci, linoque iterum, dum sidera surgunt, vinctos in cunis deponit sedula mater. Nimirum exaudit voces IN PACE canentes et cernit Graecina faces coetumque. «Quid hoc est?» Nil aliud quam spargentes opobalsama vitreis |
285 |
e phialis pueri et demisso crine puellae. Atque alii palmas agitant et dicere certant: ΔΟΞΑ ΣΟΙ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ. Mussantes flebile matres et myrrha curant, et suavi corpus amomo exanimum pueri. Tener et vivente videri |
290 |
pulcrior est. Metuit Graecina agnoscere vultum: quae tamen adstantes paulatim dimovet ac se inserit. Heu! iugulum super albo pectore morsum et latus excisum sulcatamque unguibus alvum horret, et amenti similis: «Quid fecit?» ait. «Quid? |
295 |
Est fassus Christum». Pellis iacet hirta ferae, qua celatum gracilem puerum fregere molossi. «Nomine quis?» Graecina rogat. «Lege», fossor ait «sis». Et simul ostendit lapidem «POMPONIOS hic est GREKEINOS». Laceris membris inducitur alba |
300 |
nunc stola: molle suo caput ipsum pondere nutat. Ille oculis ambit matrem quam saepe vocabat, et dulcem quaerit, siqua est, hinc inde gemellum. |
v. 69. Matth. VII: numquid colligunt de spinis uvam aut de tribulis ficus?
v. 117. Cfr. Ov. Pont. I, VI.
v. 143. Tac. I. 1.: post Iuliam Drusi filiam... interfectam.
v. 165. Ev. Luc. XV.
v. 188. A. A. II, 19 sq.: dabo prodigio... sanguinem et ignem et vaporem fumi... antequam veniat dies Domini magnus...
v. 192. Apoc. VII, 3: signemus servos Dei nostri in frontibus eorum.
v. 203. Apoc. VII, 1: vidi quatuor angelos... tenentes quatuor ventos terrae.
v. 214. Apoc. VII, 9: amicti stolis albis et palmae in manibus eorum.
v. 223. Iuv. III, xi. Arcus autem aquae Marciae.
v. 235. Villam, puto, Lucinae, quam unam eandemque esse atque Graecinam L. B. De Rossi suspicatur. Pomponios autem Grekeinos in inscriptione quadam memoratur, quam vero ad saec. II referunt.
v. 264. Pax et Refrigerium in martyribus supervacuum videbatur.