POST OCCASUM URBISISOLITUDO |
Terruerat tota gothicarum nocte tubarum capta Romanos iteratus clangor in urbe. «Venit» cantabat Totilae fera buccina regis «illa diu ventura dies: exite, Quirites». | |
5 |
Hinc caeco pressoque viae trepidare tumultu, et nox misceri leviter stridentibus umbris. Barbarus his passim stans in caligine sola in speculis apparet eques, nec deinde movetur excubitor, tacitusque sinit discorrere larvas: |
10 |
tollit equus ponitque pedem iamque excavat urbem. «Donec nocte licet, lemures discurrite: tantum ne quem vicatim deprendat prima vagum lux!» Ut lux prima data, est, equitum simul undique turmae erumpunt: mutam diverberat ungula Romam. |
15 |
In nebulis letum surgens aurora ferebat. Tum trepidi serique fugae per compita certis occurrunt frameis, sub equisque in sanguine morti luctantur. Vacuas aedes atque atria lustrant sola Gothi praedamque petunt miserisque potiti |
20 |
exuviis stragem faciunt et nuda relinquunt et secum extremam meditantia tecta ruinam. At Totilae regi subeunti moenia visus exsultantis equi frenum comprendere daemon: «Rex» ait «agnoscis? Vobis dux usque viarum |
25 |
bellorumque fui, navesque et plaustra regebam. Ille ego sum daemon Alarico saepe molestus cum nocturnus "Abi: delenda est Roma" monerem, Huc illum traxi. Minus autem deinde iubenti paruit, haud ausus Romam comburere Baltha. |
30 |
Tu stirpes excide memor, ne pullulet ilex: invisam dele divinis Ansibus urbem: urbem da flammae: solus valet ignis ad hydram». Dixit: equus vero freni nunc compos et oris prosiluit. Tum rex igni circumdabat urbem, |
35 |
cum subito monachus fixo gravis indice venit in mentem: «Romam rex excisure, memento: tu non excides. Urbem sine dira fatigent fulgura, tempestas labefactet, proluat imber, excutiat tellus indignis motibus ipsa: |
40 |
in semet sensim Romam marcescere certum est». Haec recolens «Marcescat» ait, facibusque pepercit. Postquam direptaeque domus avectaque gaza est, hinc illincque Gothi pergunt, qua buccina ducit, Romanumque forum galeis nutantibus implent. |
45 |
Barbaricae rumpunt diuturna silentia voces. Agnoscit Via Sacra pedes resonatque requirens insoliti tauros et equos currumque triumphi. Oblitum e somnis expergefacta requirunt templa sacerdotem. Turbae clamore resultat |
50 |
et veteres tigres hiat immemor Amphitheatrum. Stipat flava gradus templorum turba basesque unde altae statuae longo post tempore sensim corruerant: sunt qui prolapsis lentius ipsis insideant: alii galeas et scuta sub aede |
55 |
suspendunt scabris transennis. Intima sordet cella silens: Vestae restinctus desiit ignis translucere foras. Conventum celsa frequentem mirantur procul ignotae Capitolia plebis. Saturni iuxta fanum lapis illitus auro |
60 |
tunc fuit, unde vias emisit Roma per orbem terrarum, saxo stratas et dura sonantes. Septenae quater inde viae simul omne ruebant in spatium, et primum tacitis utrimque sepulcris et tumulis suberant et funereis cyparissis: |
65 |
dein recta virides agros et sola locorum findebant, scalpris excisas ordine rupes silvarumque novo violata silentia ferro, et rapida aeterno superabant flumina ponte et dedignatas submissis flexibus Alpes. |
70 |
Has caligae trivere graves canthique rotarum atque in mundanos laturae signa cohortes. Illic, unde olim vi prorupere viae, ceu tela sagittari magni tendentis in orbem arcum fatalem, tum saxo rex Gothus aureo |
75 |
applicitus, «Vindex» inquit «Deus exstitit ultorque: urbem, qui vicit, delebit funditus idem. Esto sacra Deo: ruat in sua moenia caelum!» Dein timidos squalens accepit curia patres: rex vocat. Extremus Romae fuit ille senatus. |
80 |
Pleraque quaerebant hominem subsellia frustra. Magna levi tantum tritu pedis aula sonabat. Patres conscriptos exceperat angulus omnes unus: oves ut si sonitus percussit et ictus, extrema stabuli tacitae densentur in umbra |
85 |
aspectantque diu. Tum rex haec rettulit: «Urbem vestro more, patres, possum delere, solumque linquere pascendum gregibus, quibus inflet avenam assidens aris et ruderibus muscosis upilio secum citra pomoeria solus: |
90 |
vos autem dare iure neci: ius sanguinis est mi, ius habeo gladii. Non utar. Vos ego servos abducam populumque omnem, quicumque supersunt, et linquam ventis et tempestatibus urbem». Dixerat. «Ite: nihil iam te, Romane, moramur». |
95 |
Interea paucos tutis exire latebris et geticas sufferre minas cogebat egestas, matres et pueros et inani flore puellas. Tum quae divitiis inopes iuvisset et aegros, panis egens erravit anus: quam protinus hostes |
100 |
monstrabant digito dicentes unus et alter: «Rusticiana! Viri luat impia facta Boëthi. Quin Amalis infesta diu fuit ipsa, nec umquam desiit, ausa etiam regis detrudere signum...» Haec Halmal quidam, cui Vuldulf: «O bona mater, |
105 |
cui geminus gemino dependet ab ubere consul! En, haec illa potens opibus geminaque beata prole, viri felix olim, divo patre Roma est!» «Quaeritat orba cibum frustra quae nutriit omnes». Tandem rex omnes iam discessurus abegit |
110 |
ut pecudes: dein plaustra vias trivere sonantes praedae plena Gothique equites Amalaeque cohortes, et victor procul auratis evanuit armis. Desertam magno Romam sub sole relinquit. Et tacitam cernens sensim sol occidit afflans |
115 |
tarda luce tholos et proceros obeliscos: frustraque exoriens e somno suscitat idem. Nullus in urbe sonus, subitae nisi forte ruinae, aut si quid crepitant vento claudente fenestrae. Nulla nisi errantum triviis queribunda canum vox: |
120 |
qui postquam gemitu resonant monumenta sub urbem assiduo, vulpes catulos educit et ambit templa fori, statuas et grandes cauta columnas. Multus Aventino descendit vertice vultur. Est quod edant. Urbi renovant natale iacenti |
125 |
augurium. Plectunt imbres caecaeque procellae defunctamque urit flammanti fulgure caelum. Mox ver advenit. Tunc autem effundere coepit nulli conspectos e muto Roma sepulcro atque ex maceriis udis plateisque viisque |
130 |
tectisque et fracto templorum limine flores, audierat quae divino dea nomine Flora. |
IISANCTUS THEODORUS |
Aegra Palatinum scandit muliercula montem. Sane quam longe venit: ut quae genua trahat vix et plantas vix tollat humo puerumque gementem | |
135 |
saepius ex ulna subsistens mutet in ulnam, nec cessat mulcere manu nec dicere, Lalla, dum puer infantem mittens quandoque querelam gestit brachiolis et cruscula flaccida motat. «Desine flere, puer: tandem pervenimus: hic iam |
140 |
has tibi rite deus faciet lactescere mammas. Ille ferae potuit, poteris tu sugere matris». Haec dicens reptat, multiisque per omnia caespes obicitur pedibus late frondentis acanthi, atque oblita sui caecis de stirpibus arbos. |
145 |
Et lapidis fragmenta iacent in sentibus albi lapsaque subrident scolymis capitella severis. Instant semiruti muscoso fornice muri herbaque de rimis quatitur vitriaria vento, pendula ut a tuguri sordenti scruta fenestra. |
150 |
Hic pictos in calce deos iam diluit imber hic male fixa truces scindunt aulaea procellae. Haec dum miratur mulier velut antra gigantum qui iam rixati, disiectis undique saxis, nunc absint procul atque errent loca nota perosi, |
155 |
ecce vagum circa praesentit turis odorem in dumis et adhuc halantem prospicit aedem. Intra vestibulum templi sedet ipse rotundi aedituus, qui servat iners modo nubila caeli, tum rauco molem cingentes agmine corvos. |
160 |
Huic propior, sedans querulum paulisper alumnum, «Nonne, senex,» inquit «divus mihi Romulus hic est?» Haec dum fatur, oves balatu saxa Palati ingressae resonant. Veterum monimenta virorum persultant, intrantque ignota cavaedia vaccae: |
165 |
diruta vescuntur velantibus oppida culmis. Despicit, et vacuo corvos sinit aere custos: «Sitne aliqui sanctus, quem dicis, Romulus, an non, scit, cum Gregorius sciat omnia, papa: ego nullum esse putem. Sancti Theodori martyris aedes |
170 |
hae. Magnae magnum fuit olim trans mare fanum infernae matris, peperit quae daemonas omnes. Nudaque prostabant medioque idola sedentem centum cingebant, dederat quibus ubera centum. Hic matrem et natos facibus delevit et aedes. |
175 |
Miles erat, bellique potens occiderat hostes innumeros. Rapitur tamen in ius. Ungula sulcat impavidum. Ferro discerpunt. Denique vivum comburunt. Igni fertur sublimis in auras, nec fuit in terris post id Theodorus, at aevum |
180 |
iam cum caelicolis, ut fas est credere, degit. Hunc tu, siquid eges, est exorabilis, ora». At fixis oculis labentia verba tuetur femina, nec quidquam deinceps intellegit. Ipse collo dependens puer auscultare videtur. |
185 |
«Verum aliud quaero, quod me iuvet, optime, fanum. Febricula nam detineor, mihi nec satis est iam lactis quo meus hic passerculus aeger alatur. Sed dicuntur opem nutrici ferre gemelli, siqua petat templum perfectis rite sacris». «Hem! |
190 |
Haud longe, qui te paganam dixerit, erret...» «Re vera colimus non tam procul Anxure pagum...» «Anxure? Quid? «Tarracinam sunt qui vocitent». «Hem! Esse ibi iudaeos epulisque accumbere festis compereram: veterum cultores esse deorum, |
195 |
non rebar». Secum haec, mox clara voce: «Quibusnam istud» ait «signis poteris cognoscere templum?» «Esse lupam perhibent quae praebeat ubera binis mammarum pueris. Est autem Romulus horum alter qui semper mansuram condidit urbem...» |
200 |
«Urbem mansuram, mulier, circumspice semper!» Sic ait intenditque manus et rudera monstrat hinc illinc prolapsa solo statuasque iacentes, tum lapidum scabiem, tum saxa virentia musco, tum putres, hederis fretos cingentibus, arcus. |
205 |
Ignarum plane rerum tegit omnia gramen et grex aeternam passim depascitur urbem. «Haec olim quondam, mulier pagana, fuerunt. Roma fuit. Quaerisne lupam? Deiecimus. Hic, hic praebebat mammas idolon turpe gemellis |
210 |
daemonibus. Proprio fera nunc latet illa sub antro. Iamque abeas lateasque tuo procul abdita pago. Imperat hic Christus, nec cuiquam iam locus est, qui divinos praestare lupae contendat honores». Arcano mulier perculsa timore recessit |
215 |
et silvam petiit desolatasque ruinas, nec clara perpessa die descendere clivo usque pererravit Romae deserta Quadratae. Saepe illam truncae pavidam texere columnae, saepe etiam paries ventosae dirutus aulae, |
220 | inque lithostroto quaesivit lassa quietem, cum prope lucifugas audiret stridere mures, et terrens veterem putrido sub cortice picum in luco sacra decerpsit ab arbore bacas: mulcebatque simul puerum gremioque fovebat |
225 |
plorantem minus ac minus. Et sic vespera facta est. Tum, quoniam turbae sonitus scandentis ad aures venerata et variae voces anuumque susurrus, aufugit, frustraque rubus prohibebat, in antrum, seditque et sensim scruposis tuta latebris |
230 |
exseruit mammam puerique os ubere clausit. Hinc umbra mater tacita circumdata cantum audiit. Edebat Theodori ecclesia mixtum organicis cantum bombis et turis odore. Sub primas aderant tenebras Agnumque canebant, |
235 |
terras rore feras pacantem sanguinis Agnum. Suspexit mater, puerum dum lactat, et ipsi instantem capiti sublustri vidit in umbra, obductam filicum pennis viridique capillo, formam muta lupae. Natali stabat in antro |
240 |
firmiter, et pueros proiectos mutis alebat ad Romam paulum flexa cervice futuram. |
IIIPALLAS |
Effodiunt homines deserti saxa Palati noctu latrones. Monachus fossoribus index: «Haec urbi sedes: hanc primam muniit arcem | |
245 |
Romulus: hae magnae surgebant ditibus aedes Augustis: habet haec thesauros terra sepultos». Sic memorat quandoque senex, lapidique latrones ingenti rastris durisque ligonibus instant. Ictibus umbra sonat surdis, raucumque laborem |
250 |
intimus arcani montis secessus anhelat. At labefactatus ferrato vecte lapis iam corruit, atque aperit vasto simul ore cavernam. Ardebat penitus tranquillo lumine lampas. Attoniti gressum reprimunt vocemque latrones, |
255 |
et monstrant monacho nec quit sibi credere quisquam prorsus inextinctam sub terris vivere flammam. Cum vero quasdam gemmas fulgere viderent aut aliquod radiis ardentis lampadis aurum, vicit amor praedae: tardeque et multa locuti, |
260 |
sublucens intrant furtivis passibus antrum, atque intus magnum cernunt heroa iacentem. Olli ingens positum variatis corpus in armis ignotumque hirta galea caput. Omnia secum attulerat, praeter gladium, nec balteus auro |
265 |
et crebris fulgens cingebat pectora bullis: ast hiat immani confossum vulnere pectus. Desuper ignoto capiti vigil imminet ignis et priscum lustrat constanti lumine vulnus. «Iste» senex sacra tactus formidine «Pallas |
270 |
sane est» exclamat «cecidit qui cuspide Turni. Primus hic ob pulchram, nec erat tum condita, Romam mortuus est pugnans in primo flore iuventae. Heu quantus grandi rediit dolor ille parenti! Rex fuit, et collem hunc, in quo consistimus, ipsum |
275 |
obtinuit: sed erat filicum casa tecta maniplis regia tum sedes. Non hic tum fana nec aedes exstructae saxis ad candida sidera caeli: at silvae virides, at pascua laeta: bovesque errabant circum mugitibus antra cientes: |
280 |
regi autem comites gemini de more canes, qui lactis et saltu redeunti et voce praeirent: pellibus effultus lectus foliisque caducis: esse diem, saliens agresti culmine passer garrulaque a tignis propius cantabat hirundo». |
285 |
Nimirum cantus iam matutinus ad aures a putribus muris interruptisque columnis venit: hirundinibus leviter sonuere ruinae suspensique nigris capitellis ordine nidi. Namque oras imi circum pallescere caeli |
290 |
et languere simul tenebras et sidera cernunt. Apparent dumi tremulaeque cacumina silvae, et summae pinus auroque et luce vaporant: ut cum Pallantem viridanti in stramine quondam mille viri positum sub quernis frondibus ibant |
295 |
portantes, et longa locos findebat agrestes flammarum series radians dumeta favillis. «At quando haec igitur «rogat unus» prisca fuerunt?» «O nimium et nimium quam saecula multa virorum fugerunt: ipsi praeluxit flamma lucernae |
300 |
haec urbi. Iuvenes quales vos estis asylum multo post sibi constituunt hic arbore septum. Ad tantam primum fuit illud roboris urbem. Haec urbem fecit quod erat prius orbis, et omni devicto populo mundi caput extitit atque arx. |
305 |
Multo post iacuit, divinis ignibus arsit, barbarus obtrivit cineres eques: en caput illud, en illa arx et Amor populis et gentibus unus. Nulla est Roma!» Senex haec dum meditatur, at audit quadrupedem sonitum procul. «Heus! iam nocte viator |
310 |
exacta nunc pergit iter. Non ista diei luce, viri, spectanda puto». Trepidare sed illi, ausi etiam sacram traducere lampada, luci et matutino tremulam proponere vento, dein buccis sufflare feris, dein mergere fonte, |
315 |
nequiquam: veterique iterum posuere sepulcro ardentem, tacitumque iterum lapis occulit antrum. Semper ubi fulgens pendet tibi, maxime Palla, primitive tantae laudis tantique laboris, atque agit excubias aeterno lumine Romae. |
v. 26. Claud. de bell. get. 546 sqq. Soz. 9, 6. Socr. H. E. 7, 10:
ἄπιθι· τὴν Ῥωμαίων πόρθοσον πόλιν.
v. 29. Iorn. 29: qui Alaricus ob audaciam virtutis Baltha idest audax nomen inter suos acceperat.
vv. 30-32. Hor. C. IV, 4, 57, 61.
v. 31. Iorn. 13: proceres suos ... non puros homines sed semideos idest Anses vocabant.
v. 131. Phot. Quaest. ad Amph. docet tria nomina habuisse Romam quorum divinum Flora, arcanum Amor. Cfr. Solin. Polyhistor I.
v. 142 sqq. 201 sqq. 215 sqq. S. Gregorii Dial. II, cap. XV: in hac urbe dissoluta moenia, eversas domos, destructas ecclesias turbine cernimus eiusque aedificia longo senio lassata, quia ruinis crebrescentibus prosternantur, videmus
v. 193 sqq. Cultores idolorum suis temporibus in Italia exstitisse auctor est Gregorius Magnus: Ep. III, xxvi, X, iv et al. Quamquam Gregorovius fallitur, Hist. urb. Rom. cap. III, 3, in eo quod affirmat Gregorii testimonio etiam Tarracinae fuisse paganos. Nam de iudaeis sermo est in illa epistola, quam Gregorovius memorat: I, xxxv.
v. 197 sqq. 236 sqq. Cfr. Gregorovius, Historia urbis Romae M. Ae. III, cap. IV, 3
[Pallas] Hanc fabulam vide apud Wilh. de Malmesbury - De gestis regum anglorum II, XIII et al.