Ruri tota novo domino vigilata fere nox.
Namque aures vacuas tandem clamoribus urbis
implebant acri grylli stridore sabelli.
Vix dum conivet: cecinerunt undique galli.
5 Hic hic, heri qui vesperi greges quoque
nostros stupebas inscius,
hic non, Horati, te tuis de somniis
ad vaniora trudimus,
nec nuntiamus seduli lucem novam
10 a mane perdendam tibi.
Hic nosmetipsos excitamus invicem,
postquam ter alis plaudimus,
solemque clausis pollicemur feminis
vagumque per sulcos iter.
15 Tu cui domi est far, hordeum, magnum penus,
hic, here, quiesce quamlibet.
Dein septis galli deinceps in chortibus omnes
conticuere: fluunt animi, mens labitur ipsa
se quaerens, obeunt sublustrem somnia somnum.
20 Mox obnitentem Flaccum quoque languidus aufert
somnus. Iam nec ubi est, valet amplius esse, nec idem.
Est in paterna parvulus domo puer:
frondiferoque iugo sublime Voltur eminet,
et silva raucis ingemit palumbibus,
25 undique myrtus olet rubetque bacis arbutus,
et bandusini fontis obstrepunt aquae:
omnia sed madidis aspectat oculis inquies.
Nam matris ille neutiquam vultum videt,
immemorabiliter imaginem dulcem sequens.
30 Conspecta numquam mater infanti, nec est
obvia nunc reduci nec dicit in somnis, Ave!
Dum vero notos per lucos immemor errat,
praetereunt segnes momento temporis anni,
vanescunt patrii subter caligine montes,
35 audacem nuda tenet illum Roma iuventa.
Quem circumveniunt pallentes undique formae,
turba balatronum, nebulonum,
mimae, latrones, lenones, scorta, cinaedi,
et Furiae procul exululantes.
40 Canidia hinc atris sibi rodens dentibus ungues,
torva tuens hinc Mena minatur.
Improbus insequitur lunam latratus euntem
per secura silentia caeli:
sunt autem critici, qui putida carmina Maevi
45 Vergilio praeponere certant.
At veros latrare canes ita nescius audit,
qui matutinum propriis a sepibus acres
obtrectent sonitumque pedum ravumque susurrum.
Nec dilucescit, sed pauper forte viator
50 pergit iter linquens madefactum rore cubile.
Tu procul hinc dulcis pudibundo, Quinte, poetae
occurris, balbeque audis sed dulce loquentem.
Cui sic respondes: rubor illum tinguit agrestis.
Qui sulco placidi sub divo natus aratri es,
55 ut laeta frumenti seges, voce favente boum,
sunt tibi propter aquas agiles rectaeque sorores,
Padi paterni populi, lusciniisque sonant.
Lusciniae cunctas celebrant, magis omnibus unam,
tuam gemellam, quo die nasceris ipse, satam.
60 Suaserunt puero tibi blandos murmure somnos
apes paternae, dum graves melle domum repetunt.
Posthabito fructu, contentus flore poeta
tu contubernales apes moribus ecce refers:
quae linquunt florem non ullo stamine laeso,
65 nec ulla ne minima quidem ruga plicat folium.
Quod flori super est, id api satis est, satis autem
ad id creandum quo nihil dulcius est homini.
Praediolum vates et amoenis hortulus umbris
detinet: et flores una mirantur et herbas,
70 lilia narcissosque et caeruleos hyacinthos
et sepem saevam spinis comemque corymbis.
Singula sed Flaccus dum spectat, torpor inertem
occupat, et bombus teretes circumstrepit aures.
Laxantur molles, apibus pascentibus, artus.
75 Somniat ille levi permulsus murmure somnum.
Strix repetit nunc cana cavum, nunc noctua rimam,
gryllique sub terris latent.
Iam nec eunt aurae nec inhorrens palpitat arbos,
silentioque ros cadit,
80 stellaeque invitos oculos, una, altera, plures,
iam condidere palpebris...
Dormitat, nec apum strepitus fuit ille, sed una
mussabat circa transennam musca fenestrae,
saeva canens et saepe cadens. Dein crescere murmur,
85 et tremuli litui fractarumque aera tubarum
obstrepere. At tellus equitum peditumque tumultu
mota tonat. Iam Vergilius dilapsus in auras
est nusquam. Stertit submisse Flaccus et idem
flectit equum magnaque edicit voce tribunus
90 ut pilis infesta cohors procurrat in hostes:
aspera vox aegre scabris e faucibus exit.
Tandem verba sonant, sed coepto prorsus aberrant.
Venerunt hinc inde duae super arma volantes
utrosque, dum siletur, inter ordines
95 eia! aquilae latis alis et ab aethere terram
micare subter aere fulgidam vident:
alteraque alterius subito petit unguibus ungues,
sonorque caedis arduus ruit ferae.
Circum signa volant avulsae corpore plumae,
100 et ante tempus arma sanguis inquinat.
O aquilae quibus est romana nidus in arce
et una mater, altitudinis sequax,
o aquilae ex auro, rigido quas aere cohortes
tuentur usque fortibusque cordibus,
105 quid paribus pugnare pares prorumpitis? unde
agenda praeda? quemne et unde pellitis,
o cives, hostem? Cives, cum finibus istis
colonus arva dimovens ligonibus,
non nisi consimiles galeas invenerit atque
110 ubique pila, pila utrimque foderit,
Romanos ipsi Caelo pugnasse putabit
et hic perisse contremescet impios.
At quae non contra Caelum, quae bella piorum
piisve non abominanda matribus?
115 Quae sub sole putant tot parvos esse Quirites
quot ista nutrit alma terra parvulos:
tam sunt inter se similes tamque omnium egeni,
parique iure dulce pectus appetunt!
Miramur qui quaeque suos dignoscere possit
120 amantiusque tollere usque ad osculum.
Quid? Nonne innumeros inter, quibus est color idem,
figura, forma, pluma, cantus, omnia,
conferta propriam discernit in arbore prolem
suosque quaeque passeres avis fovet?
125 Aves ab imis exserunt alis caput
et alterum repente ponunt crusculum,
nam voce tenue tinnula signum dedit
crista decoram parva cassidem gerens
alauda: quod vix crepuit illinc classicum
130 telluris umbras inter et clarum polum,
hic omnis arbos intremit nutat fremit.
Cecinit avicula, terraque expergiscitur.
Verum susurrus hactenus pressi sonant,
rerumque circum lenis oscitatio.
135 Pelluntur absque cardinum tritu fores,
patent fenestrae molliter ceu palpebrae,
aurae queruntur, dulce aquae singultiunt.
Silvas per omnes sibilus sonat levis,
st! hinc et illinc mussitant tristes aves,
140 aegre ferentes antelucanam tubam.
At iam fenestras stridulae circumvolant
luteis relictis nidulis hirundines,
iamque hospitale turba diversorium
passerculorum miscet ulmum cantibus.
145 Tunc excitatur immemor Quintus sui.
Calcare nubes sibi videtur et vias
sublimis urbis a cuculis conditae.
Late canentes audit omnes oscines,
turdos, palumbes, vitiparras, turtures,
150 paros, iynges, galbulas, erithaeos,
parvumque, qui nec est usquam nec usquam abest,
cui tot solia sunt quot folia sunt, regulum.
Novos poeta carminum modos stupet.
O sol e roseis nubibus eminens,
155 hesterni similis solis, ut amplius
ovum quod parimus discrepet alteri
quod nidi teneris in stipulis tepet,
hinc te nempe procul nox superincubans
alis magna nigris fovit et abdidit,
160 nunc nubem tenui cortice candidam,
distinctam maculis dividis aureis,
atque excluderis. O! pulcher et aliger,
signatam madidis scande viam rosis
Exi! Longa via est, est labor improbus,
165 qualis nos humiles terreat alites.
At te gratia, te gloria, te favor
terrae prosequitur, cui bene feceris,
quamvis lucifugae vespere laedere
te tristi soleant carmine noctuae.
170 Pulcher sol, age tu, si quid agis. Nihil,
qui mox te maneat terminus, attinet.
Dilapsis similis, nasceris, occides.
Scimus: tum foliis nos quoque condimur.
Tum nobis abeunt omnia cum die,
175 sed rivus sonitu perpetuo fluit.
Iam nullae sumus: ecce, omnia, suavius
luce ipsa, recreat lusciniae melos.
Sol oritur, sparguntur aves. Sua pabula quaerunt,
hae bacas, hae vermiculos, hae semina, passim.
180 Vescuntur, rixantur, amant, saliunt huc illuc,
extremo pandunt alas: tum quicquid agebant,
aerio faciles plausu cantuque coronant.
At toto Quintus pedetemtim rure vagatur
et primas auras adducto pectore sorbet,
185 et stupet ad ventum tremulas cum murmure frondes
guttasque impressas ingentis imagine solis.
Miratur iam visa novus, tum visa quidem, cum
degeret ipse alius: terra caeloque potitur.
Quicquid miratur, proprium facit ac sibi ponit,
190 dulcibus allectum verbis et carmine vinctum.
Rus, ave et salve! Mala longa vitae
delet, o tellus, brevis hora. Tutus
negligo iamnunc procul adsonantes
naufragus undas.
195 O tori strati foliis et altae
frondibus textum tremulis lacunar
arboris! Nonne hi redolent magis quam
balsama flores?
Tu mihi tantum precor, alma, vati,
200 te frui, dones: hilarosque soles
et leves noctes et aquas salubres
affer et umbras.
Tu cibi quod sit satis, ipsa dones
pingue cum pomis olus: ipsa et ipsas
205 ex tua creta, quibus haec ferantur
dona, patellas.
En rauca ductus patientis voce bubulci
sedato pede planitiem petit, exiguas quae
exhalat nebulas et humum redolet proscissam.
210 Cernit ibi fulva succinctum pelle bubulcum
innixum buri, vaccis et voce minantem,
non stimulo. Vitulis quos gestant, parcit arator.
At stivam premit et virgam quatit, hiscit et urget,
conspecto domino: sequitur qui lippus aratrum
215 et vaccas oculis et aratorem meditans et
intra se canit. Interior, vel corde sub
ipso, tamquam anima leni resonat lyra mota canenti.
Sic te magna beet parens,
sic donis cumulet terra memor suis,
220 ut tu fidus aras, amas,
arentemque rigas ct saturas macram.
Quin ipse in stabulis, tibi
qui possent operam reddere mutuam,
fecisti a vitulis boves,
225 fraternum dociles ferre simul iugum.
Quin idem e tilia iugum
molli, quod minime colla premat, dolas,
ut iam providus ilicem
in burim validam vomere flexeras.
230 Quod polles opibus tuis
nec spectas alios indigus, imperas,
et sumpto baculo, licet
albos pone boves sceptriger ambules.
At retrocedens dum iuxta transit aratrum,
235 vatem cum gemitu vaccae circumspiciunt et
humenti nebula calidis e naribus adflant:
vomis stridet: ait visu, non ore, bubulcus:
"Instrumenta sumus ruris tua: nil nisi vox est
inter me camurasque boves et robur aratri".
240 Vox vero tenuis non est audita poetae.
Quo tenuis singultus aquae vocat, ille per ulvas
et glaucas, agitans aliud, descendere cannas
pergit ad ignotum rivum. Mox lucis et umbrae
alternis varius vicibus Digentia vati
245 apparet resonatque suo. Solaeque sub alnis
aut in arundinibus rivum per saxa loquacem
cyaneae auscultant merulae, deserta colentes,
lusciniaeque, diu tacitae: tum reddere tentant,
dein tereti querulas imitantur gutture voces.
250 Tuque sedens ad aquas carmen meditaris, Horati.
Me quoque, rive, doce, perlucide qui nigris sub umbris
hinc semper is, hic semper es, perennis.
O utinam, similis plane tibi, laberer, manerem!
et unda frondes ferret atque flores,
255 non vocem, non hoc murmur leve, quod viator edo,
non quae mei pars maior est et omni,
non cantum, quem, rive fugax, canis, ut cano fatigans
ad saxa fluctus labilemque vitam.
Haec meditans ripas adverso flumine Flaccus
260 scandebat, cum iam staret magis ardua rupes
et sensim rivus breviori curreret alveo.
Ad rivi tandem molli cunabula musco
strata venit, gemitumque audit balbamque querelam
antro exsistentis tremulique sub ilice fontis.
265 Adspicit et patriam nymphae reminiscitur urnam.
Te quocumque vocant nomine rustici,
iamnunc Bandusiae fons eris, et tuas
undas Appula puras
pura fundat ab amphora,
270 quae dempsit puero nympha sitim mihi,
quae longis tenuit garrula fabulis
aurem: quas utinam nunc
ex te grandior audiam!
Dic montes patrios, dic tenues lares,
275 oro, dic ioca, dic seria, quot diu
nobis abdita, mixtum
nunc risum lacrimis cient:
quot percepta semel corde pio, memor
dicam digna piis cordibus. Hauriam
280 sic ex fonte canorae
vates rite puertiae!
Sic secum puraque manus lavit aridus unda
Bandusiae venisque cavas salientibus ambas
subicit et bibit. Hinc clivoso tramite montem
285 ascendit. Subito quae ducat semita nulla est.
Nulla videt late culti vestigia ruris,
solaque circumstant vatem fruticeta vagantem:
in numerum qui cogitat et tacito canit ore.
Haec quae scurra tener tesqua vocaverit
290 solis hirta quidem vepribus et rubis,
non tu despicies difficilis nimis,
vates ore tenus pius:
qui iam non modo non his quereris rubos
et vepres salebris surgere, sed magis,
295 quod saevis etiam sentibus exeant
bacae puniceae, stupes.
Haec haec pruna tibi cornaque porrigit
Paupertas proprio comis ab hortulo.
Grata sume manu: vescere: forsitan
300 quamvis acria te iuvent.
Hos vulgus frutices corripiat licet
sentesque illepida voce vocet canis.
Late suavis odor spargitur. Hi canis
sentes progenerant rosam.
305 In lucum sensim crescit nemus: undique fagi
exsurgunt: ilex et quercus multa minatur
densaque germinibus circum viret arbutus imis.
« Hoc erat in votis » inquit: « paulum quoque silvae ».
Te conseverunt iacientes semina casu
310 sub rerum primordia venti,
silva vetus, quae cum ventis de tempore lapso
longa diem noctemque susurras.
Tu formas bipedum vidisti forte ferarum
repere subter, et arbuta passim
315 carpere de ramis et humi sibi sumere glandes,
iam pastum venientibus apris.
ilicis ad stirpem dare nuda
membra solo foliis et frondibus involventes,
320 dum tenebras lupus olfacit atras.
Da mihi nunc isdem recubanti, silva, sub umbris
carmina quae soleo meditari,
quae genus humanum faciant humanius, usque
dum brutum sibi dempserit omne.
325 Tum sic adfari mons ipse Lucretilis ipsum
aurarum dulci strepitu silvaeque poetam.
Sentibus hirtus, idem
mollis et musco tenero, nunc querulis cicadis
tinnulus aut canoris
330 per nigros lucos avibus, nunc tonitru tremendus,
mons ego forma vitae
sum tuae quaedam: veteris qui similis Chimaerae
nunc velut unus haedus
vagio, nunc exululo trux velut una totus
335 belua. Vere pictos
do novo flores, adimo cum gravis urget aestus:
singula sed relinquo,
tuta iam lactis foliis, pendula poma ramis.
Horrida deinde nudum
340 me tegit nix et glacies, omniaque algor aevi
eripit, et videri.
Tunc aquas dulci vitreas Bandusiae reservo.
Interea veteri repens per saxa ruinae
offendit Quintus. Metopae fractaeque columnae
345 zoophorique et signa iacent deformia muscoque
inlita qua densis exstant occulta sub herbis.
Stat paries aliquis. Priscae vestigia cellae
conlapsumque licet visu deprendere fanum.
Maceriam scandunt hederae, rubus occupat, ut si
350 adflictis omnes aditus difendere rebus
adspectusque velint. Virides in sole lacertae
per scabros reptant molli vibramine muros.
Tum fano vates languens aestuque viaque
succedit, paulumque sedens respirat in umbra.
355 Quis te deorum, quae dea, dirutum
fanum, tenebat, cum medium sacris
stares in umbris grande luci,
teque pii colerent tribules?
Qui tum tribules? quod genus et quibus
360 sermone, cultu, moribus et modis?
iurisne cultores an armis
omne nefas simul adrogantes?
Abscondit unum cuncta silentium.
Delevit aetas cum populo deum.
365 Fanum ruinam fecit. Ipsam
mox humus obruerit ruinam.
Hic saepe casus, hic mediter vices
et vana rerum conscius, hic deo
converser ignoto, vaganti
370 per populos inopique templi.
Dein secum tacitus, respectans rudera, pergit.
Heu tempus veniet cum domitum pulvere corruat
templum sole nitens et tremulis sideribus, neque
iam sit quid videat quis neque iam qui videat, neque
375 iam mundus solium sustineat quo sedeat deus:
unus qui vacuo tunc spatio permeet undique,
seque ipso omne quod est, compleat, atque ipse sit omnia
unus. Quid tua tum carmina, quid tum tuus hic labor,
et spes et metus, haec gaudia, tot sollicitudines?
380 Versibus at tenuis foliorum intervenir horror
cautorumque pedum sonitus levis. Ecce viri seu
simioli potius patulae sub fornice nares
velato limbis hederae brevibusque corymbis
apparent limique oculi. Quem respicit et « Quo,
385 Quintipor, exagitas? » inquit Quintus: « quid opus te
circumagi? » « Nempe ut visam, si dicere par est,
rura tibi tua, nempe ut opus tibi vilicus omne
curem, circumagor. Vin me convertire rursus
in mediastinum? » « Iam tu contemnis agellum,
390 optabas nuper ». « Tenuit spes rure vacandi
me quoque, qui... » « Quid? Nonne vacas? » « En illa Vacuna »
Indicat et fanum circum se putre. « Vacuna! »
Et silet in dicto, nam secum cetera volvit.
Otium rogat sedens
395 tuis viator aedibus, Vacuna:
tuque sub tholo quatis
sursumque tollis lanceam trementem.
« Diva sum ferox » ais,
« decepte voce nominisque forma!
400 Vita vis, homo, est: abi:
nunc militandum: mortuus vacabis! »
Et pede dimotis saxis et sentibus ipsam
ingreditur cellam: stat rite et numen adorat.
Ubi in hostes abiturus prece te sollicitabat,
405 dea, miles, venit et te pius ambit Quiris: adsto
tibi, Virtus, ego vates.
Decet hoc te putre fanum, decet asper rubus, et me,
dea, non dedecet: ex his ego muris mihi fractis
hederas praemia carpam.
410 Sic hederam carpit. Tacitum canit ultima carmen
tunc lyra vicenis resonans sub pectine chordis.
Nulla, si sapiam, magis ista tempora cingi
fronde poeta velim,
quam sine fraude metam licet et qua se abstinet omnis
415 turba caretque libens.
Tu nudos vestis muros, tu pulla ruinas
atque sepulcra memor.
Abscondis sane, sed item complecteris, ornas
palmitibusque foves...
420 Hic hederas ubi, Quinte, manu te cernit habentem,
« Fert ager hic hederam, non » inquit vilicus « uvam ».
Omnia Horati metra in hac satura eodem ordine occurrunt quo in eius libris aut primum aut semel leguntur: Epod. 1, 11, 12, 13, 14, 16, 17; Carm. I: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11; II: 18; III: 12; IV: 7. [Torna al testo ↑]